Ostrvo Lastavica nalazi se na samom ulazu u Bokokotorski zaliv, između rtova Arza i Oštro. Stari naziv ostrva, Scoglio Rondoni, potiče iz mletačkog perioda: il rondone (ital.) je crna čiopa, vrsta brze ptice nalik lastavici (lat. Apus apus). Ostrvo ima izuzetan položaj – s njega se pogled pruža daleko i ka otvorenom moru i ka unutrašnjosti zaliva. Zbog svojih prirodnih karakteristika, izuzetno oštrih i strmih hridi, ostrvo je teško pristupačno, čak i po mirnom ljetnjem vremenu. Plovilima je pristup moguć samo sa sjeverne strane, koja je nešto pitomija i gdje i danas postoji očuvano omanje mulo (pristan) iz austrougarskog perioda.
For Mamula jedan je od tri fora koji čine prvu liniju odbrane tvrđave Boka Kotorska. U skladu s Uredbom br. 5994 Opšte uprave za inžinjeriju u Beču 1850. godine, Uprava za inženjerske radove u Kotoru (die K.u.K Genie direction) počela je pripremati prvi nacrt za trajno utvrđivanje na ostrvu Rondoni (Lastavica), na ulazu u Bokokotorski zaliv. Na Lastavici je u periodu 1850–1854. godine izgrađeno ovo impresivno vojno utvrđenje. Radovima je rukovodio admiral Lazar Mamula.
Lazar Mamula (1795-1878) rođen je kao sin kapetana carsko-kraljevske Vojne krajine (nem. Militärgrenze). Obrazovanje je stekao u gimnaziji i na Carsko-kraljevskoj inženjerijskoj akademiji u Beču, a vojnu karijeru započeo je 1815. godine u inženjerijskom korpusu. Brzo je napredovao u karijeri i bio ključna osoba u izgradnji više vojnih utvrđenja (Franzensfeste, Lissa, Komorn).
Godine 1841., unaprijeđen je u čin majora i postavljen za direktora inženjerije za Tirol i Vorarlberg u Insbruku.
Autor: Joseph Kriehuber, 1853
Godine 1848., na zahtjev njemačkog upravnika carstva, nadvojvode Johanna, koji je bio upoznat s Mamulinim iskustvom i sposobnošću, pozvan je u ratni odjel u Frankfurtu na Majni, uz imenovanje u čin pukovnika. Ovu časnu dužnost je odbio i stavio se na raspolaganje banu Josipu Jelačiću u Hrvatskoj.
Godine 1849. dodijeljen je kao pukovnik trupama ispred Petrovaradina pod komandom grofa Lavala Nugenta (1777-1862). Po Nugentovom nalogu, zadužen je da nadgleda ovu tvrđavu i učvrsti položaje, te je 29. marta odbio napad neprijateljskog garnizona, gdje je ne samo zadržao položaje carske vojske, već je spriječio i dalji prodor neprijatelja ka Srijemu i Slavoniji. Za ovaj podvig nagrađen je viteškim križem Vojnog reda Marije Terezije i Vojnim zaslužnim križem.
Godine 1852. imenovan je za vojnog i civilnog guvernera, te za komandujućeg generala Dalmacije. U ovom svojstvu razvio je značajne humanitarne aktivnosti koje su mu među stanovništvom donijele nadimak „otac Mamula“.
Godine 1865. penzionisao se sa činom feldmaršala.
Lazar Mamula je višestruko odlikovan priznanjima, među kojima su najvažniji: stvarni tajni savjetnik, doživotni član Doma lordova carskog savjeta, nosilac KK pješadijskog puka br. 25, Veliki krst austrijskog Leopoldovog reda s ratnom dekoracijom viteškog krsta, vitez austrijskog Krunskog reda I klase, vitez Vojnog reda Marije Terezije i nosilac Vojnog zaslužnog krsta s ratnom dekoracijom1.
Mamula pripada tipu utvrđenja pod nazivom for. To su manja, stalna utvrđenja u sklopu pojasne tvrđave, uređena na način da mogu samostalno organizovati odbranu. Forovi su raspolagali ljudstvom, tehnikom, municijom i bili opskrbljeni svim što je neophodno za autonoman život i za vođenje borbe. For Mamula izgrađen je kao kružna višespratna kula s flankirnim topovima u kazamatima i s dvije kazamatne baterije (istočnom i zapadnom) od po šest topova. S razvojem novog oružja, prije svega izolučenog topa (1858–1863) i brizantne granate, naoružanje kojim je tvrđava raspolagala postalo je prevaziđeno. Uz to, njeni visoki i nedovoljno debeli zidovi izgubili su odbrambenu ulogu. Tako je ova tvrđava, samo deset godina nakon izgradnje, bila skoro neupotrebljiva za cilj zbog kojeg je građena. Da bi se utvrđenje Mamula osavremenilo i prilagodilo novom naoružanju, 1875. godine izvršena je značajna intervencija u vidu dogradnje merzerske baterije u prostoru na južnom dijelu utvrđenja, između centralnog dvorišta i spoljnjeg bedema. Objekti merzerske baterije prva su bokeljska utvrđenja pri čijoj je gradnji korišćen beton. Beton nije bio armiran, a služio je uglavnom za pokrivanje ravnih krovova, hodnih površina, postolja topova. Merzerska baterija na Mamuli sastoji se od položaja za četiri topa kalibra 210 mm, prostorija za smještaj topovske municije i centralne pancirne osmatračnice. Na taj način je domet topova na moru povećan do 10,5 km, što je tvrđavu ponovo stavilo u funkciju. U početku je tvrđava posjedovala oko 40 topova raznih kalibara. Prvi svjetski rat (1914) dočekala je naoružana sa četiri merzera M-1873 kalibra 210 mm, osam topova M-95 kalibra 80 mm i 10 topova M-75/96 kalibra 80 mm. Bila je opremljena i jednim reflektorom.
Tokom Prvog svjetskog rata Francuska ratna flota je devet puta uplovljavala u vode Jadrana i u njima se kratko zadržavala. U toku tih krstarenja, tri puta je napala utvrđenja na ulazu u Bokokotorski zaliv. Prvi napad izveden je 1. septembra 1914. godine, u 7.30. Flota pod komandom admirala Laperera (Auguste Boué de Lapeyrère) otvorila je vatru ka Mamuli s udaljenosti od 13.000 metara. Gađanje je vršeno sa 10 granata po topu (305 mm) i trajalo je 15 minuta. Na foru Mamula nije bilo veće štete. Topovi s Mamule nisu otvarali vatru, jer su francuski brodovi bili van dometa. Ovaj prvi napad bio je i jedini planski izvedeni napad na forove na ulazu u Boku Kotorsku; dva sljedeća napada nisu bila planirana.Drugi napad desio se 19. septembra 1914. godine, a izvela ga je pojačana Druga laka divizija brodova, kojom je komandovao kontraadmiral Sene (Scenes). Francuski brodovi su se zbog magle neplanirano približili obali na oko 5.000 metara, posada utvrđenja ih je uočila i na njih je otvorena vatra. Brodovi su gađani s Luštice, topovima kalibra 150 mm i dometa 10,5 km, i s rta Oštro, merzerima kalibra 210 mm, dok s Mamule nije dejstvovano.
Kada su francuski brodovi uzvratili vatrom, for Mamula je pogođen s daljine od 5.000 metara. Jedna granata od 305 mm podigla je zemljani sloj na grudobranu, probila 12 metara zida i zemlje i eksplodirala u vojničkoj kuhinji i samoj kružnoj kuli. Druga je srušila dio bedema. Napadnuta su sva tri fora (Mamula, Arza i Oštro), pri čemu je jedan mornar preminuo, a dvojica su ranjena.
Treći napad izveden je 17. oktobra 1914. godine. Mamula nije gađana. Ovaj napad bio je ujedno i posljednji slučaj da je neki ratni brod gađao tvrđave na ulazu u Boku Kotorsku. Dana 14. januara 1914. godine, francuska podmornica Monž (Monge) došla je pred ulaz u Boku i tu ostala dva dana.
Utvrđenje na ostrvu Lastavica je naknadno dobilo naziv Mamula. O tome svjedoči tekst telegrama od 31. avgusta 1865. godine.
Prevod telegrama glasi:
Prvi ađutant vojske, njegovoj Ekselenciji gospodinu F.M.L. baronu Mamuli u Zadru. Beč 31. avgusta 1865.
Njegovo Veličanstvo car me je ljubazno zadužio da Vašoj ekselenciji poželim sreću u zasluženoj penziji i u isto vrijeme najljubaznije naredio da će se kao trajni podsjetnik na Vašu ekselenciju u Kraljevini Dalmaciji, ime utvrđenja „Scoglie Rondoni“ kod Kotora od sada promeniti i zvati „tvrđava Mamula“.
Iz K.U.K. telegram glavna stanica Zadar. Telegram br. 1949 poslat iz Bečkog dvora 31. avgusta 1865. u 12 časova u 10 minuta, stigao u Zadar 31. avgusta u 1 čas i 35 minuta.
Mamula pripada tipu utvrđenja pod nazivom for. To su manja, stalna utvrđenja u sklopu pojasne tvrđave, uređena na način da mogu samostalno organizovati odbranu. Forovi su raspolagali ljudstvom, tehnikom, municijom i bili opskrbljeni svim što je neophodno za autonoman život i za vođenje borbe. For Mamula izgrađen je kao kružna višespratna kula s flankirnim topovima u kazamatima i s dvije kazamatne baterije (istočnom i zapadnom) od po šest topova. S razvojem novog oružja, prije svega izolučenog topa (1858–1863) i brizantne granate, naoružanje kojim je tvrđava raspolagala postalo je prevaziđeno. Uz to, njeni visoki i nedovoljno debeli zidovi izgubili su odbrambenu ulogu. Tako je ova tvrđava, samo deset godina nakon izgradnje, bila skoro neupotrebljiva za cilj zbog kojeg je građena. Da bi se utvrđenje Mamula osavremenilo i prilagodilo novom naoružanju, 1875. godine izvršena je značajna intervencija u vidu dogradnje merzerske baterije u prostoru na južnom dijelu utvrđenja, između centralnog dvorišta i spoljnjeg bedema. Objekti merzerske baterije prva su bokeljska utvrđenja pri čijoj je gradnji korišćen beton. Beton nije bio armiran, a služio je uglavnom za pokrivanje ravnih krovova, hodnih površina, postolja topova. Merzerska baterija na Mamuli sastoji se od položaja za četiri topa kalibra 210 mm, prostorija za smještaj topovske municije i centralne pancirne osmatračnice. Na taj način je domet topova na moru povećan do 10,5 km, što je tvrđavu ponovo stavilo u funkciju. U početku je tvrđava posjedovala oko 40 topova raznih kalibara. Prvi svjetski rat (1914) dočekala je naoružana sa četiri merzera M-1873 kalibra 210 mm, osam topova M-95 kalibra 80 mm i 10 topova M-75/96 kalibra 80 mm. Bila je opremljena i jednim reflektorom.
Tokom Prvog svjetskog rata Francuska ratna flota je devet puta uplovljavala u vode Jadrana i u njima se kratko zadržavala. U toku tih krstarenja, tri puta je napala utvrđenja na ulazu u Bokokotorski zaliv. Prvi napad izveden je 1. septembra 1914. godine, u 7.30. Flota pod komandom admirala Laperera (Auguste Boué de Lapeyrère) otvorila je vatru ka Mamuli s udaljenosti od 13.000 metara. Gađanje je vršeno sa 10 granata po topu (305 mm) i trajalo je 15 minuta. Na foru Mamula nije bilo veće štete. Topovi s Mamule nisu otvarali vatru, jer su francuski brodovi bili van dometa. Ovaj prvi napad bio je i jedini planski izvedeni napad na forove na ulazu u Boku Kotorsku; dva sljedeća napada nisu bila planirana.Drugi napad desio se 19. septembra 1914. godine, a izvela ga je pojačana Druga laka divizija brodova, kojom je komandovao kontraadmiral Sene (Scenes). Francuski brodovi su se zbog magle neplanirano približili obali na oko 5.000 metara, posada utvrđenja ih je uočila i na njih je otvorena vatra. Brodovi su gađani s Luštice, topovima kalibra 150 mm i dometa 10,5 km, i s rta Oštro, merzerima kalibra 210 mm, dok s Mamule nije dejstvovano.
Kada su francuski brodovi uzvratili vatrom, for Mamula je pogođen s daljine od 5.000 metara. Jedna granata od 305 mm podigla je zemljani sloj na grudobranu, probila 12 metara zida i zemlje i eksplodirala u vojničkoj kuhinji i samoj kružnoj kuli. Druga je srušila dio bedema. Napadnuta su sva tri fora (Mamula, Arza i Oštro), pri čemu je jedan mornar preminuo, a dvojica su ranjena.
Treći napad izveden je 17. oktobra 1914. godine. Mamula nije gađana. Ovaj napad bio je ujedno i posljednji slučaj da je neki ratni brod gađao tvrđave na ulazu u Boku Kotorsku. Dana 14. januara 1914. godine, francuska podmornica Monž (Monge) došla je pred ulaz u Boku i tu ostala dva dana.
Podmornica se, prema izvještaju njenog komandanta, približila na 800 metara liniji Oštro – Mamula i tada je gađana s fora Mamula i fora Punta Oštro. Dana 29. decembra 1915. godine, podmornica Monž je pod komandom Rolana Morijoa (Roland Morillot) patrolirala u neposrednoj blizini ulaza u Boku. Podmornicu je uočio, pogodio i potopio austrougarski razarač Helgoland. For Mamula je od 1854. pa sve do 1918. godine bio isključivo vojni objekat, naoružan i u funkciji.
Po strukturi, utvrđenje se sastojalo od sljedećih objekata: 1. kružna kula s kazamatima za topove na dva nivoa, podzemnim rezervoarom za vodu i osmatračnicom na vrhu; 2. spoljnji bedem lučnog oblika (~ 3/4 kruga), s istočnom i zapadnom kazamatnom baterijom na donjem nivou; na gornjem nivou bedema bile su osmatračnice (baterije su imale svoje osmatračnice – istočnu i zapadnu), pješadijski i mitraljeski položaj; 3. centralno dvorište – prostrani uzdignuti poligon za obuku i vježbe vojske, ispod koga se nalazi glavni rezervoar za vodu zapremine približno 420 m3; 4. donje dvorište koje okružuje gornji plato i omogućava komunikaciju između prostorija spoljnjeg bedema i kružne kule; 5. merzerska baterija (210mm) s centralnom pancirnom osmatračnicom; 6. Kamenom ozidani i popločani rov koji okružuje utvrđenje.
Tvrđava je okružena dubokim, ozidanim i popločanim rovom i strmim stijenama. Rov opasuje kružnu kulu i skoro čitav spoljnji bedem. Na stijenama oko utvrđenja bili su raspoređeni osmatrački položaji. Cijelo ostrvo, van utvrđenja, bilo je premreženo putevima i stazama koje su vodile do ostrvskih položaja za osmatranje. Većina tih komunikacija ostala je sačuvana do danas.
Pristup plovilima moguć je samo na sjevernoj strani ovog stjenovitog ostrva, gdje je obala nešto blaža i pitomija. Tu je, za potrebe utvrđenja, sagrađeno omanje mulo, od koga se uzanom popločanom stazom dolazi do ulaza u tvrđavu. Staza prati konfiguraciju terena, a denivelacija je savladana blagim nagibom i kamenim stepeništem. Uz mulo se nalazi manji kameni objekat, stražara za kontrolu odlazaka i dolazaka. Staza se završava kod podiznog mosta ispred ulazne kapije tvrđave.
Kružna kula je centralna građevina kompleksa. Prostorije u prizemlju i na spratu nižu se oko otvorenog unutrašnjeg popločanog dvorišta s bunarom, ispod koga je kružni rezervoar za vodu zapremine oko 225 kubika. Unutrašnjost kule radijalno je podijeljena na 14 prostorija: 12 kazamata za smještaj i dejstvovanje topova, ulazni koridor s teretnim liftom i prostor sa spiralnim stepeništem koje vodi do krovne terase.
Na terasi, zaštićenoj visokim i širokim ogradnim zidom, nalazi se površina za osmatranje i dejstvovanje. Za dopremanje oružja i municije na terasu korišćen je teretni lift 2.
