Naredni tekst predstavlja izvod iz istraživanja pod nazivom Mamula 1914-1943, koje je za potrebe projekta obnove utvrđenja Mamula izvršio dr. Ivan Tepavčević sa Univerzitet Donja Gorica u Podgorici. Istraživanje je sprovedeno u periodu 2021-2022. godine. Ovom prilikom istražena je dokumentacija Državnog arhiva Crne Gore – PJ na Cetinju, Kotoru i Herceg Novom, Arhiva Jugoslavije (Beograd, Srbija), ACS – Državni arhiv Italije (Archivio centrale dello Stato), AUSSME – Državni vojni arhiv (Archivio ufficio dello Stato maggiore dell Esercito).
U 170 godina dugoj istoriji tvrđave Mamula, period od marta 1942. do septembra 1943. godine ostaće upamćen kao vrijeme stradanja stanovnika Boke Kotorske u borbi protiv fašizma i okupacije. U tom periodu je okupaciona italijanska vlast u tvrđavi Mamula oformila sabirni logor (zvanični naziv logora: Campo concentramento internati politici P.M. 155) u kome su zatvorenici bili uglavnom komunisti, simpatizeri komunista i članovi njihovih porodica. Ne zna se pouzdano koliko je ljudi prošlo kroz ovaj logor, jer različiti autori navode različite podatke.
Prema podacima SUBNOR-a Herceg Novi, u logoru Mamula, u logoru Prevlaka na Punti Oštro, u selu Kameno i tvrđavi Španjola Period zatočeništva trajao je od jednog mjeseca do jedne godine. U logoru su kao zatvorenici držani mnogi istaknuti i uticajni stanovnici bokeljskih gradova: filozof i publicista Veljko Korać, doktor Stevo Mrđen, Baro Vukasović i vajar Luka Tomanović iz Herceg Novog, matematičar Ernest Stipanić, prvoborac i političar Božidar Daro Petković i Miroslav Slaby iz Tivta i drugi. Ovo je priča o periodu i stradanjima koji se ne smiju zaboraviti i prema kojima se treba odnositi s najvećim pijetetom.
POČETAK DRUGOG SVJETSKOG RATA
6. 4. 1941. Kraljevina Italija je napala Jugoslaviju. Nakon Aprilskog rata, koji je trajao 11 dana, vojska Kraljevine Jugoslavije je kapitulirala. Italija je tada zauzeladjelove Slovenije, cijelu istočnu jadransku obalu, Hercegovinu, Crnu Goru, Metohiju, Kosovo i djelove Makedonije.
17. 4. 1941. Formiran je Privremeni administrativni komitet za Crnu Goru.
18. 5. 1941. Dekretom br. 452, Boka Kotorska, odnosno područje od Boke do Grude u Konavlima, ustanovljena je kao posebna provincija (Provincia di Cattaro) i ušla u sastav Kraljevine Italije.
22. 5. 1941. Dekretom Benita Musolinija uređena je okupatorska vlast u Crnoj Gori. Civilni komesarijat prerastao je u Vrhovni komesarijat, najviši organ vlasti koji je donio niz propisa za uređivanje društvenih odnosa u Crnoj Gori.
TRINAESTOJULSKI USTANAK
13. 7. 1941. U Crnoj Gori je otpočeo ustanak protiv okupatora, koji je ubrzo dobio opštenarodni karakter. Ustaničke snage brojale su više od 30.000 ljudi. Za deset dana oslobođen je veliki dio Crne Gore van većih gradova, Podgorice, Cetinja, Nikšića, Pljevalja i gradova na primorju. Tako je na oslobođenoj teritoriji bilo oko 280.000 stanovnika, dok ih je u okupiranom području ostalo oko 130.000. Tokom jula 1941. godine u skoro svim djelovima Jugoslavije podignuti su ustanci protiv okupatora.
15. 7. 1941. Zbog snažnog otpora ustanika, Italija je bila primorana da preduzme hitne mjere i angažuje 100.000 vojnika. Borbe između ustanika i daleko nadmoćnije italijanske vojske bile su žestoke i teške.
15. 8. 1941. Ustanak je ugušen i kompletna teritorija Crne Gore stavljena je pod kontrolu italijanske vojske.
3. 10. 1941. Formiran je Vojni guvernatorat sa sjedištem na Cetinju, kao nova glavna vlast u Crnoj Gori.
SABIRNI LOGOR MAMULA (Campo di concentramento)
Kraljevina Italija je u okupiranoj Boki Kotorskoj uspostavila čitav sistem zatvora i logora sa strogim režimom unutrašnje organizacije. Jedan od najozloglašenijih bio je u Kotoru, smješten u zgradi starog austrougarskog zatvora u Starom gradu. Uprkos okupaciji i represiji, komunistički pokret je sve više dobijao na brojnosti i snazi.
15. 12. 1941. Zbog borbe protiv komunista i velikog otpora naroda okupaciji,italijanske vlasti su donijele odluku da svaka divizija mora imati svoj sabirni logor. Tvrđava Mamula pripala je Diviziji Emilija. U borbama koje su vođene na ovom području italijanska vojska uhapsila je veliki broj komunista, članova njihovih porodica i simpatizera tog pokreta.
Sabirni logor Mamula formiran je u martu 1942. godine. Iako se u dokumentima kao zvanični datum osnivanja navodi 30. 3. 1942, postoje svjedočenja da su već 20. marta zatvorenici dovođeni na ostrvo.
Posljednji zatvorenici napustili su logor 18 mjeseci kasnije, polovinom septembra 1943. godine.
FUNKCIONISANJE LOGORA
Postojali su jasni propisi o načinu života na Mamuli, o komandi, ophođenju prema zatvorenicima, sanitetskoj službi, smještaju interniranih grupa, registrima i dokumentima, periodičnim izvještajima. Ipak, mnoga svjedočanstva govore da u stvarnom životu ti propisi nisu u potpunosti poštovani. Među zatočenima na Mamuli bilo je zatvorenika oba pola. Internirci su tretirani kao zatvorenici.
Bilo im je zabranjeno posjedovanje dragocjenosti – kod sebe su mogli imati najviše 20 tadašnjih italijanskih lira. Svaki kontakt između žena i muškaraca, civila i taoca bio je strogo zabranjen. Žene su bile zatvorene u kružnoj kuli tvrđave, muškarci civili u jednom krilu bedemskih kazamata, taoci u drugom. Na osnovu zabilježenih svjedočenja zna se da su u istočnom krilu bili smješteni zatvorenici iz Boke Kotorske, a u zapadnom oni iz šireg regiona (Konavli, Korčula, Trebinje, Mostar i dr.). Izolovan položaj (na ostrvu), nedostatak hrane i vode za piće, neudoban smještaj i neredovno snabdijevanje činili su život na Mamuli izuzetno teškim.
Svaki zatvorenik imao je poseban dosije, na čijem su omotu bili označeni redni broj, prezime i ime interniranog. Sadržaj dosijea činili su: predlog za interniranje od komande divizije i rješenje o internaciji prefekta iz Kotora, akt kojim je komanda naložila internaciju, (eventualno) odobrenje komande o otpuštanju i ostala dokumenta koja se odnose na dotično lice. Komanda logora bila je u obavezi da svakih deset dana šalje periodične izvještaje o brojnom stanju i promjenama nastalim dolascima i odlascima zatvorenika.
UNUTRAŠNJA SLUŽBA U LOGORU
Na ostrvu se nalazio stalni odred karabinjera i naoružanih vojnika. Veličina odreda je varirala u zavisnosti od broja interniraca, ali na Mamuli nikad nije bilo manje od jednog voda (najmanje 50 vojnika i deset karabinjera). Naredbama je bilo uređeno djelovanje straže, inspekcije, kao i obilazak oficirskih patrola u unutrašnjosti i neposrednoj okolini logora.
Komanda logora imala je propise za slučaj pobune, vazdušnog napada, požara i drugih neplaniranih događaja. Zadatak stražara bio je da spriječe svaki pokušaj bjekstva. U zvaničnim dokumentima nije zabilježeno nijedno bjekstvo s Mamule, što nije teško razumjeti: sve i da je neki zatvorenik uspio da se iskrade iz zaključanog kazamata i prođe pored zatvorskih čuvara i patrola, trebalo je neprimijećeno preplivati razdaljinu od 1,6 milja do najbližeg kopna. Novi zatvorenici su pri dolasku podvrgavani detaljnom pretresu.
Bilo im je dozvoljeno da nose vlastitu odjeću i zadrže lične predmete. Iz ćelija se izlazilo tri puta dnevno: jedan sat ujutru, jedan do dva sata u podne i jedan sat uveče. Pušenje je bilo dozvoljeno samo tokom dana, za vrijeme šetnje. Internirane žene smještane su u posebno odjeljenje. Bilo im je dozvoljeno da na otvorenom provode više vremena nego muškarci.
Zatvorenicima je bilo dozvoljeno da svakih 15 dana šalju svojim porodicama pisma, pri čemu je sva pošta bivala podvrgnuta strogoj provjeri i političkoj cenzuri.
DNEVNI RED
Dnevni red u logoru bio je poput vojničkog. Ustajanje je bilo u osvit zore, zatvorenici su na glas trube odlazili do kamenih korita na umivanje i do sanitarnih prostorija. Slijedio je zbor na centralnom platou tvrđave, kako bi se pozdravilo dizanje italijanske zastave. Za doručak su zatvorenici dobijali po jednu kutlaču crne tople tečnosti – neke vrste zamjene za kafu – i pola panjoke (oko 120 grama hljeba), što je bilo sljedovanje za cijeli dan. Nakon doručka su zatvarani u kazamate.
Za ručak su dobijali žitku čorbu – toplu tečnost s ponekim zrnom pirinča, pasulja ili makarona. Na vazduhu su ostajali 1–2 sata. Za večeru je svakog sljedovao po komad sira i limun ili narandža. Zbog ograničenog prostora i surovog ostrvskog okruženja, u tvrđavi nije bilo posla za zatvorenike, osim cijepanja drva za kuhinju, pranja posuđa za kuvanje hrane i sl. Uveče su zatvorenici ponovo okupljani na platou da bi odali počast zastavi. U kasnijem periodu, kada su vijesti s frontova bile nepovoljne za Italijane, disciplina na Mamuli je polako popuštala.
Zatvorenici su uz strogu pratnju mogli da izlaze iz tvrđave do mora na kupanje, a iz Meljina je dolazio vojni ljekar da pregleda one kojima je to bilo potrebno. Ispod kružne kule bila je uređena skromna radnja u kojoj se moglo kupiti duvana, nešto pića i poneka konzerva marmelade. Vremenom se prestalo i s pozdravljanjem zastave. Sastav zatvorenika – kako u pogledu socijalnog porijekla, tako i po stepenu krivice i načinu hapšenja – bio je veoma raznolik.
Logorska administracija ih je dijelila na one koji su spadali u nadležnost vojne i na one koji su spadali u nadležnost civilne vlasti. Svi zarobljeni partizani bili su u nadležnosti vojne vlasti, dok su oni koje je policija uhapsila na osnovu prijave da su komunisti spadali u nadležnost civilne vlasti. Među zatvorenicima je bio veliki broj boraca iz partizanskih jedinica s područja Hercegovine, Dubrovnika i Boke, određeni broj pripadnika organa narodne vlasti, članovi političkih organizacija NOP-a, članovi porodica boraca, taoci i osumnjičeni civili čija krivica nije bila dokazana.
U logoru se nalazio i jedan broj oficira i podoficira Vojske Kraljevine Jugoslavije. Zatvorenici su se razlikovali i po načinu dospijevanja u zarobljeništvo: jedan broj boraca zarobili su hercegovački četnici i ustaše, jedan broj italijanske jedinice, a bilo je i onih malobrojnih koji su se sami prijavili ili predali. Na Mamuli je bilo zatvorenika iz raznih društvenih slojeva: namještenika, činovnika, đaka, studenata, šegrta, pomoraca, vojnih lica, seljaka i radnika.
ŽIVOT ZATVORENIKA
Prema dokumentima o pravilima funkcionisanje logora, svaki zatvorenik je imao po jedan peškir, porciju / limenu posudu s poklopcem, kašiku, slamaricu s mjesečnim sljedovanjem od sedam kilograma slame za ležaj i 100 grama sapuna.
S druge strane, iz svjedočenja zatvorenika saznajemo da je to bilo samo na papiru i da se nije striktno primjenjivalo. Krajem 1942. godine u ćelijama su montirani improvizovani drveni kreveti na sprat. Iako su propisi nalagali da zatvorenici dobiju po dva vojnička ćebeta, najčešće bi ih dopalo po jedno. Vlažnost u ćelijama bila je velika, posebno za vrijeme kišnih perioda, dok je tokom ljetnjih mjeseci bilo zagušljivo i sparno.
U tvrđavi je bilo ukupno 14 prostorija za muške zatvorenike, po sedam u oba krila bedema sa kazamatima. Prema svjedočenjima, u jednoj prostoriji boravilo je između 40 i 100 osoba (podaci variraju u zavisnosti od izvora).
BROJ ZATVORENIKA
Prema podacima SUBNOR-a Herceg Novi, u logoru Mamula, u logoru Prevlaka na Punti Oštro, u selu Kameno i tvrđavi Španjola tokom 18 mjeseci (od marta 1942. do septembra 1943. godine) bilo je zatočeno ukupno 2.330 osoba, većinom muškaraca, ali i žena i djece. Ne postoje zvanični podaci o strijeljanim osobama ali se zna da na Mamuli nije bilo strijeljana.
Zdravstvena zaštita u logoru nije zadovoljavala potrebe zatvorenika, a praksa se umnogome razlikovala od propisanih normi. U izvještajima upućenim iz logora navodi se da sanitetskog materijala nema, te da je potrebno obezbijediti prostoriju za slučaj pojave zaraznih bolesti.
Iako je traženo stalno prisustvo jednog ljekara, komanda divizije je obezbijedila ljekara koji je samo povremeno obilazio bolesnike. Stoga je komanda logora za ukazivanje ljekarske pomoći koristila internirane ljekare: doktora Steva Mrđena, doktora Miroslava Felera i doktora Laufera. Prema zvaničnim podacima, u logorima Mamula i Prevlaka i u bolnici Meljine 35 zatvorenika umrlo je od bolesti, gladi i iscrpljenosti. Broj preminulih na samoj Mamuli nije poznat.
Jedina osoba koja je sahranjena na Mamuli bio je Baldo Miletić, mada se u nekim izvorima pominje i ime Pera Miovića. Miroslav Slaby, u djelu Bokeljski rodoljubi na Mamuli, takođe navodi B. Miletića kao jedinog sahranjenog na Mamuli. Poslije rata je izvršena ekshumacija i prenos Miletićevih posmrtnih ostataka na Hercegnovsko groblje.
RASPUŠTANJE LOGORA
Nakon kapitulacije Italije i povlačenja italijanske vojske, očekivalo se da logor preuzmu Njemci. Uz dopuštenje zatvorske komande, početkom septembra 1943. godine na ostrvo je pristao brod kojim su zatvorenici u više navrata evakuisani i prebačeni na poluostrvo Lušticu.
ZAVRŠETAK DRUGOG SVJETSKOG RATA U CRNOJ GORI
Njemačka okupacija završena je u decembru 1944. godine, kada su teritoriju Crne Gore preuzeli partizani. Time je označen kraj ratnih operacija u zemlji. Poslijeratni bilansi pokazali su da je na ovim prostorima tokom Drugog svjetskog rata poginulo oko 37.000 osoba, što je činilo 10% ukupnog stanovništva Crne Gore.
