Istorijat

1797
Nakon pada Mletačke republike, Austrija je preuzela oslabljenu Mletačku teritoriju, mornaricu, njena postrojenja i osoblje, koji su do polovine 19. vijeka bili skoro neangažovani.

Tako je carevina imala kopnene granice duge oko 6.150 km, koje je morala da obezbjedi na adekvatan način. One su, osim u Galiciji, bile prirodno dobro zaštićene. Kako je zbog vojno-političkih odnosa sa susjedima i ratova koje je vodila dolazilo do čestih promjena granica, Austrija nije, poput Francuske, imala svoj stalni granični ili opšti fortifikacijski sistem.

1814
Preuzimajući po drugi put upravu nad Bokom Kotorskom, Austrija je odlučila da iskoristi ovaj dio na jugoistoku Carstva. Budući da je Bokokotorski zaliv, zbog svog strateški značajnog položaja na Jadranu, odnosno Mediteranu, oduvijek bio privlačan velikim silama, koje su na ovim morima imale različite interese, to je bio delikatan zadatak. Zbog toga je Austrija prostoru Boke Kotorske pridavala izuzetan značaj i u njega ulagala velika sredstva. Uhvatila se u koštac sa složenim zadacima obezbjeđenja granica, uređenja prostora i pripreme za eventualne napade, kako s mora tako i s kopna, organizovanja života i rada, te stvaranja preduslova za duži boravak na tom području.

Mjesto zbog koga je sve ovo rađeno i čija je kontrola bila cilj organizovanja zaštite, bila su Otrantska vrata ili Otrantski prolaz. To je moreuz između Italije i Albanije koji preko Jonskog mora povezuje Jadransko sa Sredozemnim morem. S geostrateškog aspekta, ovaj tjesnac ima veliki značaj, jer predstavlja glavni prolaz za sav pomorski saobraćaj između Jadranskog mora i ostatka Sredozemlja. Kontrola nad Otrantskim prolazom omogućava kontrolu nad pomorskim transportom robe i vojnih plovila. Otrantski prolaz je kroz istoriju bio strateški važan za vojne operacije i trgovinske rute. Tokom Prvog i Drugog svjetskog rata, saveznici i sile Osovine borile su se za kontrolu nad ovim prolazom kako bi osigurali ili ometali pristup Jadranskom moru.

Blizina Otrantskih vrata i prirodna razuđenost obale davala je Boki Kotorskoj veliki značaj.

1840
Umjesto Venecije, glavni mornarički centri postaju Trst i Pula, a do kraja 19. i početkom 20. vijeka razvijala se Austrijska, a kasnije Austrougarska ratna mornarica. Izgrađena je flota novih ratnih brodova, čime je Austrijska mornarica uvedena u red većih evropskih flota.

Do polovine 19. vijeka u Boki su bile locirane ograničene vojne snage. U početku je korišćen zatečeni sistem fortifikacija, koji se sastojao od starih utvrđenih gradova, mletačkih i turskih kaštela (Herceg Novi, Risan, Perast, Kotor, Budva, Kastel Lastva) i obalskih baterija (Rose, Oštra, Luštica, Kumbor, Kamenari, Sv. Đorđe, Trojica i Verige). U budvanskom dijelu, osim starog grada Budve i Lastve, nije bilo naslijeđenih utvrđenih objekata.

Tako je postepeno na prostoru Bokokotorskog zaliva tokom 19. i 20. vijeka nastajao, razvijao se i funkcionisao veliki i složen fortifikacioni sistem, poznat pod nazivom Mornarička luka Kotor / Herceg Novi (Kriegshafen Cattaro / Castelnuovo). Ovaj sistem je građen s ciljem da se zaštiti jezgro zaliva – mornarička baza i ratna luka – a da se istovremeno kontrolišu pravci s mora ka unutrašnjosti zaliva. U skladu s tim ciljem, tokom čitave vladavine Austrije i Austrougarske monarhije u Boki (1814–1918), utvrđenja su se razvijala i nadograđivala, pokrivajući nove položaje, forove, linije i zone odbrane. Tako je tvrđava Boka Kotorska obuhvatila cjelokupnu teritoriju Bokokotorskog zaliva, krivošijsko zaleđe i budvansko-paštrovački dio, sve do rijeke Željeznice kod Bara.

Tvrđava je, po definiciji, utvrđena struktura pripremljena za kružnu odbranu radi zaštite ljudstva, te kao baza i oslonac za ofanzivna dejstva. Tvrđave najčešće imaju stalnu posadu i naoružanje. Njihova uloga, značaj, oblici i objekti mogu biti različiti, u zavisnosti od doktrine i koncepcije vođenja rata, dometa i snage naoružanja kojim raspolažu. U primorskim područjima tvrđave su građene da otežaju ili onemoguće napad na obalu, naročito u mjestima od kojih vode važne komunikacije u unutrašnjost kopnene teritorije. Iako fortifikacije koje danas zatičemo bude pažnju kao pojedinačni objekti, one u stvari čine cjelovit, organizovan, dobro osmišljen i funkcionalan sistem – štaviše, bio je to najmoderniji odbrambeni sistem tokom 19. vijeka. Građena uz primjenu tehničkih inovacija i logike ratne vještine, tvrđava Boka Kotorska predstavlja primjer fortifikacijske arhitekture izuzetnog tehničko-tehnološkog značaja.

1838
Izvedeni su prvi veći radovi u Boki, na samoj granici sa Crnom Gorom. Tada su u Paštrovićima sagrađena tri fora (defanzivne kasarne): Kopac, Sv. Spiridon i Presjeka.

1839
Manastir Stanjevići je otkupljen i pretvoren u utvrđenje, a urađena je i granična utvrda na Brajićima.

1853
Početak druge polovine 19. vijeka obilježile su društvene promjene koje su radikalno izmijenile geostrateške prilike u Evropi, zbog čega je Austrija 1853. godine donijela odluku da se Boka Kotorska izgradi kao ratna luka.

1850-

1854
Pod rukovodstvom Lazara Mamule (1795–1878), austrijskog barona, artiljerijskog generala Vojske Austrijskog carstva i namjesnika za Dalmaciju, sprovedeno je utvrđivanje prve linije odbrane izgradnjom forova Oštro, Mamula i Arza.

1855
Na Crkvicama je izgrađeno manje utvrđenje i žandarmerijsko-carinska stanica.

1860–

1863
Došlo je do razvoja novog oružja – izolučene artiljerije – čime su domet i razorna moć te vrste naoružanja znatno povećani, pa su tvrđave prvog pojasa postale ne upotrebljive. Navedene novine postavile su nove zahtjeve u organizaciji odbrane, pa su bokeljska utvrđenja građena u narednim godinama bila niža, s kazamatnim svodovima veće debljine, a tvrđave su se sve više ukopavale. O tome svjedoči grupa utvrđenja na Luštici, Kobila, Grabovac, Goražda, Vrmac.

1873
u Austrougarskoj su uvedeni izolučeni topovi kalibra 179 i 210 mm

1875
Počinje doba kada je odbrana je u potpunosti bila zasnovana na topovima tipa merzer (Mörser), koji su bili postavljeni na otvorenim platformama za borbu protiv neprijateljskih brodova. Bliska odbrana zasnivala se na flankirnim topovima iz kazamata, koji su imali zidove debljine i do dva metra.

1880
kako su prvi merzeri bili prilično teški i komplikovani za manevrisanje, zamijenili su ih topovi kalibra 90, 150 i 210 mm, a 1898. godine uvedeni su još moćniji merzeri kalibra 240 mm.

Od 1814. do 1882. godine Boka Kotorska je imala status tzv. primorske zaprečne tvrđave.
Na prelazu u 20. vijek, stavovi Austrougarske prema vojno-strategijskoj ulozi Boke Kotorske ponovo su se izmijenili. U tom je periodu oko zaliva izgrađen veći broj isturenih, samostalnih fortifikacija, koje su formirale jake odbrambene pojaseve. Tako je postojeća zaprečna tvrđava vremenom prerastala u primorsku pojasnu tvrđavu.

1890
Glavna odbrana ulaza u Boku Kotorsku prenijeta je na liniju Kobila – Kabala, na kojoj je od 1895. do 1897. godine izgrađen niz forova i baterija iz grupe Luštica – Kabala – Kobila. Na Luštici su uređeni forovi Luštica i Kabala, kao i baterije Klinci, flankirna i torpedna baterija u Rosama. Na rtu Kobila urađeni su forovi Kobila donja i Kobila gornja, flankirna baterija Kobila, torpedna baterija Kobila, baterija Košare, te niz položaja za topove različitih kalibara i drugi pomoćni objekti za borbu protiv brodova koji bi prodrli u Hercegnovski zaliv. Organizovana je i treća linija odbrane, za koju su korišćeni stari austrougarski uređeni položaji u Rosama i na Pristanu, baterija u Kumboru, utvrđeni pojas Herceg Novog i renovirani, merzerskom baterijom ojačani for Španjola.

1914
Boka Kotorska je Prvi svjetski rat dočekala kao jedna od tri tvrđave na području Austrougarske monarhije koje su bile zaštićene s tri reda odbrambenih pojaseva.

For Mamula izgrađen je kao kružna višespratna kula s flankirnim topovima u kazamatima i s dvije kazamatne baterije (istočnom i zapadnom) od po šest topova. S razvojem novog oružja, prije svega izolučenog topa (1858–1863) i brizantne granate, naoružanje kojim je tvrđava raspolagala postalo je prevaziđeno. Uz to, njeni visoki i nedovoljno debeli zidovi izgubili su odbrambenu ulogu. Tako je tvrđava, samo deset godina nakon izgradnje, bila skoro neupotrebljiva za cilj zbog kojeg je građena. Da bi se utvrđenje Mamula osavremenilo i prilagodilo novom naoružanju, 1875. godine izvršena je značajna intervencija u vidu dogradnje merzerske baterije u prostoru na južnom dijelu utvrđenja, između centralnog dvorišta i spoljnjeg bedema. Merzerska baterija na Mamuli sastoji se od položaja za četiri topa kalibra 210 mm, prostorija za smještaj topovske municije i centralne pancirne osmatračnice. Na taj način je domet topova na moru povećan do 10,5 km, što je tvrđavu ponovo stavilo u funkciju. U početku je tvrđava posjedovala oko 40 topova raznih kalibara. Prvi svjetski rat (1914) dočekala je naoružana sa četiri merzera M-1873 kalibra 210 mm, osam topova M-95 kalibra 80 mm i 10 topova M-75/96 kalibra 80 mm. Bila je opremljena i jednim reflektorom.Tokom Prvog svjetskog rata Francuska ratna flota je devet puta uplovljavala u vode Jadrana i u njima se kratko zadržavala. U toku tih krstarenja, tri puta je napala utvrđenja na ulazu u Bokokotorski zaliv. Prvi napad izveden je 1. septembra 1914. godine, u 7.30. Flota pod komandom admirala Laperera (Auguste Boué de Lapeyrère) otvorila je vatru ka Mamuli s udaljenosti od 13.000 metara. Gađanje je vršeno sa 10 granata po topu (305 mm) i trajalo je 15 minuta. Na foru Mamula nije bilo veće štete. Topovi s Mamule nisu otvarali vatru, jer su francuski brodovi bili van dometa. Ovaj prvi napad bio je i jedini planski izvedeni napad na forove na ulazu u Boku Kotorsku; dva sljedeća napada nisu bila planirana.

Drugi napad desio se 19. septembra 1914. godine, a izvela ga je pojačana Druga laka divizija brodova, kojom je komandovao kontraadmiral Sene (Scenes). Francuski brodovi su se zbog magle neplanirano približili obali na oko 5.000 metara, posada utvrđenja ih je uočila i na njih je otvorena vatra. Brodovi su gađani s Luštice, topovima kalibra 150 mm i dometa 10,5 km, i s rta Oštro, merzerima kalibra 210 mm, dok s Mamule nije dejstvovano. Kada su francuski brodovi uzvratili vatrom, for Mamula je pogođen s daljine od 5.000 metara. Jedna granata od 305 mm podigla je zemljani sloj na grudobranu, probila 12 metara zida i zemlje i eksplodirala u vojničkoj kuhinji i samoj kružnoj kuli. Druga je srušila dio bedema. Napadnuta su sva tri fora (Mamula, Arza i Oštro), pri čemu je jedan mornar preminuo, a dvojica su ranjena.Treći napad izveden je 17. oktobra 1914. godine. Mamula nije gađana. Ovaj napad bio je ujedno i posljednji slučaj da je neki ratni brod gađao tvrđave na ulazu u Boku Kotorsku. Dana 14. januara 1914. godine, francuska podmornica Monž (Monge) došla je pred ulaz u Boku i tu ostala dva dana. Podmornica se, prema izvještaju njenog komandanta, približila na 800 metara liniji Oštro – Mamula i tada je gađana s fora Mamula i fora Punta Oštro.

Dana 29. decembra 1915. godine, podmornica Monž je pod komandom Rolana Morijoa (Roland Morillot) patrolirala u neposrednoj blizini ulaza u Boku. Podmornicu je uočio, pogodio i potopio austrougarski razarač Helgoland.

Tokom Prvog Svjetskog rata, tvrđava Mamula se kratko koristila se kao zatvor za mornare, koji su podstaknuti Oktobarskom revolucijom pokrenuli tzv. Pobunu mornara. Pored mornara, na ostrvu su bili zatvoreni i građani Boke. Jedan od njih bio je i Mirko Komnenović, gradonačelnik i istaknuta istorijska ličnost Herceg Novog.

1918
Nakon kapitulacije, Austrougarska je trajno povukla iz Boke Kotorske, nakon čega je nastupio period Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tokom ovog perioda, Mamula se koristila kao vojni objekat, ali bez zabilježenih dejstava. O tome svjedoče mnogobrojna, u kamenu uklesana imena vojnika.

1941
6. 4. Kraljevina Italija je napala Jugoslaviju. Nakon Aprilskog rata, koji je trajao 11 dana, vojska Kraljevine Jugoslavije je kapitulirala. Italija je tada zauzela djelove Slovenije, cijelu istočnu jadransku obalu, Hercegovinu, Crnu Goru, Metohiju, Kosovo i djelove Makedonije.

13.07.
U Crnoj Gori je otpočeo ustanak protiv okupatora, koji je ubrzo dobio opštenarodni karakter.

15.08.
Ustanak je ugušen i kompletna teritorija Crne Gore stavljena je pod kontrolu italijanske vojske.

03.10.
Formiran je Vojni guvernatorat sa sjedištem na Cetinju, kao nova glavna vlast u Crnoj Gori.

Kraljevina Italija je u okupiranoj Boki Kotorskoj uspostavila čitav sistem zatvora i logora sa strogim režimom unutrašnje organizacije. Jedan od najozloglašenijih bio je u Kotoru, smješten u zgradi starog austrougarskog zatvora u Starom gradu. Uprkos okupaciji i represiji, komunistički pokret je sve više dobijao na brojnosti i snazi.

1942
30.3. Formiran je Sabirni logor Mamula.

1943
18 mjeseci nakon osnivanja, posljednji zatvorenici napustili su logor.

1944
Završena je njemačka okupacija i teritoriju Crne Gore su preuzeli partizani. Time je označen kraj ratnih operacija u zemlji.

1945–

2015
Ostrvo Lastavica bilo je napušteno i ostavljeno zubu vremena.